Blijvende herinnering aan 44 joodse Winterswijkers
Voor de woning Spoorstraat 33 liggen tien glanzende Stolpersteine. Voor Spoorstraat nummer 28 zijn het er zes, voor Spoorstraat 63 ook zes. Ze liggen er sinds zondag 21 april, de dag dat er in Winterswijk in totaal 44 van deze struikelstenen zijn gelegd. Op een aantal adressen gebeurde dat in aanwezigheid van nabestaanden. Het was de tweede reeks Stolpersteine die op initiatief van de gemeenteraad van Winterswijk zijn gelegd.
,,Ze moeten onze herinnering levend houden, aan de slachtoffers van het nationaalsocialisme, tijdens en rond de Tweede Wereldoorlog in Winterswijk”, zei burgemeester Joris Bengevoord vooraf in de synagoge. De herinnering geldt de leden van een groot aantal families, die voor en tijdens die oorlog in de Spoorstraat woonden, in de Molenstraat, Stationsstraat, Ratumsestraat en Goudvinkenstraat. Ze heetten Gans of Schwarz, Meijler of De Leeuw.
Die herinneringen kregen ook vorm door de verhalen van enkele nabestaanden, die bij het leggen van de struikelstenen vertelden over hun ouders, grootouders, (oud-)ooms of (oud-)tantes. Alexander van Kalken vertelde dat zijn oudoom, die in de Spoorstraat woonde, nog een bericht stuurde vanuit Auschwitz. ,,Die brief is nooit aangekomen.” Mos Meijler vertelde in de Ratumsestraat over de herinneringen aan zijn oudoom en oudtante. ,,Wie vergeten wordt, die sterft pas echt.”
Aart de Leeuw sprak voor de woning Spoorstraat 33 bij het leggen van de tien stenen voor zijn grootouders, ouders, ooms en tantes. ,,Eigenlijk zou ik hier niet moeten staan. Eigenlijk zouden wij hier niet moeten staan.” De Leeuw vertelde dat 326 joodse Winterswijkers zijn afgevoerd. ,,Het gemeentebestuur keek weg, de Winterswijkse bevolking keek weg. NSB-burgemeester Bos rapporteerde, en ik citeer letterlijk, ‘De verwijdering van de Joden is hier regelmatig verlopen. Stoornissen of moeilijkheden hebben zich niet voorgedaan.’ Je kunt je dit nauwelijks voorstellen, maar het is werkelijk gebeurd in Winterswijk.” Zijn ouders hebben het nazikamp in Auschwitz wel overleefd. De Leeuw: ,,Denk niet dat zij zo graag terug wilden naar Winterswijk. Om hen heen woonden mensen die niks hadden gedaan om de ontberingen die zij hadden meegemaakt, tegen te gaan. Men wist absoluut niet hoe om te gaan met teruggekomen Joden uit de concentratiekampen. En niet te vergeten, onderduikers.” Zijn vader Max de Leeuw kwam naar Winterswijk om het familiebedrijf weer op te bouwen.
Zijn deels emotionele betoog was in de synagoge al voorafgegaan door de woorden van Mirjam Schwarz namens de joodse gemeente. ,,Vandaag kijken we vooral naar de uitkomst van de shoah, maar laten we het begin ervan niet vergeten. De moordpartijen hebben ver weg plaats gevonden. Maar het begin was hier in Winterswijk, voor velen van de joodse slachtoffers het dorp waar ze waren geboren. De maatregelen, de vernederingen en het buitensluiten begon hier. Hier werden de joods Winterswijkers uit hun huizen gehaald, soms met grof geweld. Hun huizen en bezittingen werden in beslag genomen.”
Na de ontvangst in de synagoge wandelde een groep van rond de tachtig mensen naar de verschillende adressen, waar de Stolpersteine werden geplaatst. Bij elk adres werd stilgestaan bij de mensen die er hebben geleefd. Op enkele adressen spraken nabestaanden over hun familieleden, waarna er door violiste Miriam van Dixhoorn en accordeonist Juul Beerda een kort muziekstuk werd gespeeld.
Het leggen van de Stolpersteine is een initiatief van de gemeenteraad van Winterswijk. Dat volgde op het onderzoek dat is ingesteld naar het handelen van de gemeente in en na de Tweede Wereldoorlog. Burgemeester Joris Bengevoord: ,,Hoe ging de gemeente om met joods vastgoed? Welke rol pakte zij na het beëindigen van de Tweede Wereldoorlog? Al eerder zei ik dat de uitkomst van dit onderzoek mij zeer droevig stemde. De gemeente had het niet goed gedaan, toonde weinig compassie en was hard en zakelijk naar de teruggekeerde Joodse Winterswijkers.”
De komende jaren worden er nog meer Stolpersteine gelegd voor de woningen van slachtoffers, voor de adressen waar ze het laatst vrijwillig hebben gewoond. Burgemeester Bengevoord: ,,Struikelstenen, kleine herdenkingstekens met een grote uitstraling. Dat we in Winterswijk uiteindelijk een groot aantal stenen leggen maakt me stil. Het laat de omvang zien van een verhaal dat we in Winterswijk moeten blijven vertellen en waarbij Winterswijk kritisch moet blijven op haar eigen rol.”
